Wekî tê zanîn îsal sed saliya Cegerxwîn e. Li gelek deweran, sed saliya dayîkbûna Cegerxwîn tê pîrozkirin. Her weha li ser nivîskarî û helbestvaniya Cegerxwîn tên axaftin. Bi ne tevayî be jî siyasetmedariya wî jî tê şirovekirin.

Bêguman, Cegerxwîn helbestvanekî mezin e. Lê her çiqas dernekeve pêş, ango li paş helbestvanî û nivîskariya wî de bimîne jî, tê zanîn ku ew siyasetmedarekî xurt e jî. Ne tenê li hember nijadperest û kolonyalîstan, di serî de axa û beg û şêxên Kurda, hema bêje li hember hemû paşverûyên Kurda jî siyasetekî xurt û dijwar ajotiye.

Tiştê balkeş a din jî ev e ku, Cegerxwîn berî ku sosyalîzmê nasbike, ango piştî bi ray û ramanên Kurdayetî derketiye meydanê, bê rêxistin nemaye. Lê di jiyana xwe ya rêxistiniyê de her çiqas yek ji endamên herî pêşketî a partiyê be jî, tu carî ji berpirsiyariya herêma xwe wêdetir neçûye; pêşketiyên partiyê tu caran di serkirdeyatiya partiyê de, bi gotinekî din di ‘komîteyê navendî’ de, cîh nedane Cegerxwîn. Cegerxwîn li hember van kiryarên ‘rêberên’ xwe dilşikestî bûye, lê dîsa jî ji tekoşîna birêxistinî durneketiye. Baweriya wî ya tekoşîna birêxistînî neşikestiye. Wekî tê zanîn ew di serî de endamê Xoybûnê û demekî dirêj jî endamê Partiya Komunîst a Surî bû. Piştî ji komunîstan qetiya jî heta çûyî ser heqiya xwe endamê ‘Partiya Pêşwerû û Demokratên Kurd a li Surî-PPDKS’ bû û ji 76 salî heta 81 saliya xwe jî li derveyî welat berdevkê partiyê bû. Bi gotinekî din, li derveyî welat jî tenê berpirsiyarê ‘herêma’ xwe bû.

Çavkaniya siyasetmedariya Cegerxwîn bîranînên wî bi xwe ye. Bîranînên Cegerxwîn ewil car di sala 1995an de, bi navê ‘Jînenîgariya Min’ li derveyî welat ji alî Weşanên APECê ve hatibû çapkirin. Ev bîranînên Cegerxwîn, li Tirkiyê jî ji alî Weşanxaneya Evrenselê ve hate wergêrandin û îsal bi navê ‘Hayat Hikayem’ gêhîşte destê xwendevanan. Çapa Kurdî ya bîranînên Cegerxwîn min berê jî xwendibû. Ji ber ku redaksiyona çapa Tirkî ji alî min hate çêkirin, min çend cara çapa Tirkî jî xwend.

Yekê/î ku Cegerxwîn nasneke û bîranînên wî bixwîne, wê bêje qey Cegerxwîn ne helbestvan e. Bi rastî jî Cegerxwîn, di bîranînên xwe de kêm cara behsa helbestvaniya xwe dike. Ew, di destpêka bîranînên xwe de behsa jiyana xwe ya malbatî û herêma têde jiyayî dike û bi piranî jî li ser naskirina xwe ya pirsa Kurdî û pêşketiyên Kurda disekine. Piştî koça wî ya Surî jî, jiyana wî ya bi rêxistinî destpê dike. Ango piştî koçkirina wî, li pirtûkê de bîranînên siyasetmedariya Cegerxwîn li pêş e.

Rastî çî ye, nizanim. Ango rastî dilxweşkirina dilan be, bêguman tiştên Cegerxwîn nivîsandiye ne rast in! Ji ber ku bîranînên wî bi taybetî ne bi gor dilê netewperest û paşwerûyên Kurda ye, hem jî heta tu bêjî dijberiya Kurda(!) bi xwe dike. Na eger rastî bîr û rayên mirov be, ango ezmonên ceribandî û dîtînên her du çava be, bêguman Cegerxwîn tam li nîvekê xistiye û gotinên wî rast in!

Her Kurdekî me dema bi pêy nasnama xwe ketiye, bi gotinekî din di nav siyaseta Kurdî de cîh girtiye, hema bi piranî bi mezinahî û qehremaniya kesên di serîhildanên Kurda de cîh sitendine, hevnas bûye. Min ku heta bîranînên Cegerxwîn nexwendibû, ji kiryarên van qehremanên Kurda (!) ne hayîdar bûm. Li ser Serîhildana Şêx Seîd bi dehan pirtûkê lêkolînê û bi sedan miqale hatine nivîsandin. Lê di tu pirtûk û miqaleyan de, min behsa talangeriya serkirdeyên Serîhildanê ya bi vî rengî nexwendiye. Ewil car min di bîranînên Cegerxwîn de xwend ku, piştî Serîhildana 1925an têk diçe, Kurdên ku beşdarî serîhildanê bûne berê xwe didin hêla binxet û di rê de jî çi gund tên ber wan, talan dikin. Piştî derbasî Surî jî dibin, car car li sînorê dixin û diçin talanên gundên Bakûr. Belê, yên talanê Kurda dikin, dîsa Kurd bixwenin.

Talangeriya Kurda ewil car li Başûr derketibû pêş min. Piştî 1994an ku PDK û YNK carekî din bi hev ketin û şerê birakujî di navbera wan de destpêkir, hêza herî mezin a sêyemîn jî hêza talangeran bû. Pêşmergeyên PDK û YNK şer dikirin û hêza sêyemîn jî pirî cara li navberên wan de bûn. Kî ku serdiket bila bikeve, piştî pevçûnê hêza sêyemîn dest bi kar dibûn û talan destpê dikir. Heta bi hesinê xaniyan jî dibirin. Lê ev talangeriya li Başûr, talangeriya kesên feqîr û bêçareyan bû. Încax talana ku Cegerxwîn jê behs dike, ne talangeriya feqîr û bêçareyan e; talangeriya serkirdeyên Serîhildana 1925a ye. Ev serkirdeyên mezin (!) ji talangerî û kuştinan Kurda re sedem jî dîtine: “Kesên ku em talanê wan dikin beşdarî serîhildanê nebûne…”

Di bîranînên Cegerxwîn de, ne tenê behsa talanan tê kirin. Gelek mînakên ku ne bi dil in jî tên kirin. Lê tiştên hatiye nivîsîn ne bi dil bin jî rast in.

Wekî li jor hate gotin, Cegerxwîn ji helbestvaniya xwe wêdetir, siyasetmedarekî xurt e jî. Ewil car bi kesên ku ji ber destê Tirka reviyane hatine Surî, bi wan re di damezrandina Xoybûnê de cîh digre. Lê hê ku Xoybûn hilneweşiyaye ji Xoybûnê vediqete. Sedema veqetandina wî jî, destê Ermeniyên ku yên di nav Xoybûnê de nin. Bi gor gotina Cegerxwîn, hêzên Ermenî alîkariya Xoybûnê dikin; gelek pere didin Xoybûnê. Lê ev alîkarî ne ji bo xatirê du çavên şîn in. Ermenî doza welatê xwe dikin û gelek axên Bakûr jî wekî axa Ermeniyan didin naskirin. Xoybûn dijayetiya vî raya Ermeniyan nake; heta hin cara alîkariya raya wan dike.

Cegerxwîn gelek salan di nav Partiya Komunîst a Surî de jî xebitiye. Bi riya komunîstên Surî, bi taybetî li Lûbnanê beşdarî gelek konferans û komcivînên komunîsta jî bûye. Ji bîranînên wî diyar e ku, ji raya komunîstî wê de, tu car ew û komunîstan bi hev nekirinin. Komunîst xwe enternasyonal dibinîn û dixwazin Kurdîtî û pirsa Kurdî jî bi nêrînên xwe yên enternasyonal ji ber çavan dûr bixin. Dîsa jî ew xwe wekî komunîstên Ereb didin naskirin, lê ku Cegerxwîn an jî komunîstekî din a Kurd xwe bi nasnama xwe bide naskirin, dijberiya wî dikin. Ji alî din Cegerxwîn her çiqas li herêma xwe komunîstekî yekane be jî, komunîstên Surî dev ji serkirdayetiya partî berdin wî nakin berpirsê herêma wî jî. Ji ber Kurdbûna wî, tu car bawerî bi wî naynin. Lê li hember ewqas nexweşî û nebaşî, Cegerxwîn heta ku di nav rêxistinekî çep a Kurda de cîh bigre dest ji Partiya Komunist a Surî nakşîne.

Cegerxwîn, di Şoreşa 1958an de çend salan li Bexdayê jî dimîne. Piştî ku Ebdilkerîm Qasim berê xwe dide netewperestên Erebên Misrê, Cegerxwîn mecbûr dimîne derbasî herêma Kurdistan dibe û çendekî li cem Mele Mistefa Barzanî cîhwar dibe. Bi taybetî di vê demê de û dûra jî, yên ku rexneyên tûj ji Mele Mistefa re kirine, yek ji wan Cegerxwîn e. Cegerxwîn tu caran ji Mele Mistefa re bêhurmetî nake, di gelek helbestên xwe de pesna wî dide, lê li hember kiryarên wî yên çewt jî bi xurtî radiweste.

Cegerxwîn di bîranînên xwe de behsa vê yekê nake; lê tiştê tê gotin, di serkirdayetiya PDK-Iraqê de hin endamên pêşketî ji ber rexneyên tûj a Cegerxwîn dixwazin ji bo kuştin an jî zîndanîkirina wî biryarekî bigrin. Mele Mistefa dijberiya van kesan dike. Tiştê tê gotin ev e ku, Mele Mistefa ji wan kesên pêşketî re dibêje, “Ew helbestvanê hemû Kurdistanê ye. Çi bêje serbest e. Têkilî wî nebin.”

Cegerxwîn, piştî ji komunîstan vediqete tevgera xwe bi Hemîdê Hecî Derwêş û hevalên wî re dimeşîne û bi damezrandina PPDKSê ve jî dikeve nav refên PPDKSê. Heta diçe ser heqiya xwe jî, di nav PPDKSê de dimîne. Lê di nav refên PPDKSê de jî, li Xoybûnê, li cem Mele Mistefa Barzanî, li nav Komunîstên Surî de çi dike, heman eynî tiştan dike. Ango dilê tu kesî xweş nake. Baweriya wî bi çî ye, rasteqîn eşkere dike. Bi gotinekî din, li hember hemû kiryarên nebaş mûxalefetekî xurt dimeşîne.

Cegerxwîn di bîranînên xwe de piranî li ser endametiya xwe ya di nav komunîstan de radiweste. Behsa xwe ya Mele Mistefa û PPDKSê zêde nake. Lê di nav rêzên nivîsaran de diyar e ku, Cegerxwîn û pêşketiyên PPDKSê jî pirî caran bi hev nekirine. Wekî gelek partiyên Kurda, PPDKSê jî ji endametiya şaîr û hunermendan xweş bûye; lê tenê endametiya wan daxwazkiriye; wekî partiyên din a Kurda, axaftin û berhemên van hunermend û şaîran li xweşa wan jî neçûye.

Cegerxwîn jî yek ji wan e ku, li hember serkirdeyên partî û rêxistinan siyasetekî populîst neajotiye. Ray û ramanên xwe bi awayekî rasteqîn eşkere kiriye. Ji ber wê yekê jî heta ku derketiye derveyî welat, ango hetanî 76 saliya xwe di nav zor û zehmetî de jiyaye. Derketina wî ya dervayî welat jî ne bi biryara partî ye; ew êdî mecbûr maye û bi biryara xwe derketiye çûye li Swêdê cîhwar bûye. Jiyana wî ya bê zor û zehmetî jî ev 5 salên wî yên li Swêdê ye.

Cegerxwîn tu car ji kiryarên dijminên xwe eciz nebûye. Wan kiryarana ji dijminên xwe re wekî heqekî dîtiye. Lê kiryarên paşwerû û xweperestên Kurda û her weha bihevketina çep û sosyalîstên Kurda jî her daîm di dilê wî de bûye êşekî mezin.