1925 Kürt Ayaklanmasının önderi Şeyh Sait, 29 Haziran 1925 tarihinde Diyarbakır’ın Dağkapı Meydanı’nda 46 arkadaşıyla birlikte idam edildi. İdam edilenlerin sayısı konusunda farklılıklar var. Elbet Kürtlerin, devletin arşivlerine girmeleri o kadar kolay değil. Bu konuda da Türk gazeteci ve araştırmalarına dayanmak zorunda kalıyoruz. Devlet arşivlerine girmeyi birçoklarından daha iyi başaran Gazeteci-Yazar Uğur Mumcu, ‘İstiklal Mahkemeleri’ başlıklı yazısında 1925 yılındaki idamlarla ilgili şunları yazmaktadır: “1925 yılındaki ‘Şeyh Sait Ayaklanması’ sanıklarını yargılayan ‘Şark İstiklal Mahkemesi’ 48 kişi hakkında idam cezası verdi. Bu cezalardan 47'si infaz edildi.”(1)  Mumcu, 1925 Kürt Ulusal Ayaklanması döneminde idam edilenlerin tümüyle ilgili olarak ise şunları yazmaktadır: “Şeyh Sait Ayaklanması'ndan sonra süren ayaklanmalar nedeniyle, aynı mahkeme, 207 kişi hakkında daha idam kararı verdi. Bu kararlar infaz edildi. Mahkeme 213 işi hakkında da ‘gıyabi idam’ kararı verdi, 2 bin 779 kişi de aklandı.”(2)

Aslında İstiklal Mahkemeleri ile ilgili devletin görüşünü destekleyen alıntılara kaynaklık eden çalışma, konuyla ilgili Meclis Arşivi başta olmak üzere tüm arşivlerin devleti haklı kılacak kadarını kullanmada cömert davrandığı anlaşılan Prof. Dr. Ergün Aybars’ın kitabıdır(3). İstiklal Mahkemesi tutanaklarının önemli bir bölümünden bu kitapta söz edilmektedir. Öte yandan, Mahkeme heyetinde yer alanlarla ilgili ayrıntılı bilgiler de okura sunulmaktadır. Örneğin, Şeyh Sait’i yıllarca “irticânın başı” olarak sunan devlet ağzına inat, Aybars’ın kitabında, Şark İstiklal Mahkemesi Başkanı Mazhar Müfit’in idam kararı verdikten sonraki son sözleri asıl nedeni açıklıyor: “Bağımsız Kürdistan gayesine yürüdünüz. Cumhuriyet ordusu bunu mahv ve perişan etti. Herkes bilmelidir ki genç Cumhuriyet hükümeti fesat ve irticâya izin vermeyecektir. İşte, Cumhuriyet'in kahredici fakat adil kanunlarının hükmü budur. Mahkumları götürünüz.”(4)

Bu alıntıların temel nedeni, 1925 Kürt Ayaklanması ile ilgili görüşlerimizi doğrulamak, onun ulusal kimlikli, bağımsızlık hedefli bir ayaklanma olduğu yönündeki görüşlerimize katkı sunmak değil. Kürt isyanlarının nedenlerini ne kadar doğru ve objektif ortaya koysak da, birlerinin aynı sakızı çiğneyeceği çok açık: Genç bir Cumhuriyet kurulmuş; fesat ve irtica bu Cumhuriyetin belasıymış; işgalcilerle işbirliği içindeki şer çetelerinin tek hedefi genç Cumhuriyeti yok etmekmiş, vs. vs. vs...

Bu argümanların Kürtler içinden de destek bulduğu, bulabildiği günümüzde, araştırmacıların, daha titiz çalışmasının gereği vardır. Kürt araştırmacılar bu konuda elbet daha şanssız. Kaynaklara ulaşmada çok rahat değiller, olanakları yok denecek kadar az. Kürt kurumlarının da yeteri kadar desteği/gücü olduğu söylenemez. Yine de ciddi bir çalışmaya gereksinim var. İsyan(lar)ın niteliği; varsa arkalarındaki örgüt(ün)lerin/devlet(in)lerin konumu ve desteği; başarısız(lıkların)lığın nedenleri; isyan(lar)ın iç ve dış etkileri... Tümü ve daha saymadığımız onlarca neden, yeniden yeniden araştırılmaya değerdir. Tarihin objektif bir şekilde ortaya konması bunu gerekli kılmaktadır.

1925’in Mihenk Taşı: Azadi Örgütü
1925 Kürt Ulusal Ayaklanmasının niteliğini ortaya koymadan önce, idam edilenler ile Mahkeme Başkanı’nın idam kararı verirken söylediklerini yazdık. Yine yabancı bir araştırmacının yazdıklarına göz gezdirerek, bu kez isyanın niteliğini ve ona öncülük eden örgütün konumunu açmaya çalışalım. Ermeni yazar Garo Sasuni, 1969 yılında Beyrut’ta ilk baskısı yayınlanan kitabında, Mustafa Kemal’in konumundan ve Gayri Müslimlerin etkisiz kılındığını belirttikten sonra 1925 Ayaklanması ile ilgili olarak şunları yazmaktadır: “Kürtler artık yeni Türkiye devleti karşısında yapayalnız kalmış olduklarını gördüklerinde, İslam olmalarının ve daha önce Türklere yapmış oldukları yardımlarının artık hiç dikkate alınmadığını ve bilakis tam aksine ‘Türk’ tehlikesinin yalnız kendilerine karşı yönelmiş olduklarını anlayarak, 1920 yılının Kasım ayında Cibranlı aşiret reisi Albay Halid, Bitlis mebusu Ali Rıza ve Kemal Fevzi Beyler ile Meşhur Şeyh Sait Nakşibendi’nin yönetiminde bir iç örgüt kurmaya yöneldiler. Bu örgüt Kürt ulusu içinde yavaş yavaş kök salarak birkaç yıllık çalışmadan sonra mükemmel bir ağ halinde bütün Kürdistan’ı sardı.”(5) Sasuni, adı geçen çalışmasında 1920 yılında kurulan bu örgütün, yani Azadi örgütünün niteliğini de açmakta, aydınların ve aşiretlerin örgüte yönelik ilgisini değerlendirmektedir. Ermeni kaynaklarında yer alan makale ve belgelerle isyanın irticai nitelikleri olmadığını çok açık bir dille belirten Sasuni, kitabında, Kürt liderlerinden İsmail Hakkı’nın Ermeni gazetesi Troşak’ta isyandan birkaç ay sonra, 1925 Aralık ayında yayımlanan raporuna(6) da geniş yer vermektedir. İsmail Hakkı’nın raporunda, Azadi’nin kuruluşu ile ilgili olarak önemli bilgiler verilmektedir: “Türklerin devamlı hücumlarına maruz kalmış olan ve onların yok etme siyaseti altında inlemekte olan Kürt ulusu, önderlerinin etrafında toplandı. Cibranlı aşiret reisi Albay Halit Bey’e Kürt halkının haklarını isteme ve elde etme görevi güvenle ve oy birliği ile verildi. Halit Bey ilk kez 1920 Ekim’inde gizli olarak merkezi Erzurum’da bulunan bir ‘Kürdistan Bağımsızlık Komitesi’ kurdu. Komite Türklerin boyunduruğundan kurtulmayı ve bağımsızlığa kavuşmayı amaç edinmişti.”(7)

İsmail Hakkı raporunda, İsyan öncesi çalışmaları ve Azadi’nin niteliği üzerine uzun uzun açıklamalarda bulunuyor. ‘Komite’nin kısa zamanda Kürdistan’ın dört bir yanında şubeler açarak örgütlendiğini belirten İsmail Hakkı, “Komite, aşiret reisleri, ulemalar ve şeyhlerle irtibat temin etmekle kalmayıp özellikle Türk okullarındaki Kürt öğrencilerle, Türk ordusundaki Kürt subaylar ve devlet dairelerindeki Kürt memurlarla da ilişkiler kurdu.”(8) İsmail Hakkı raporunda, Azadi’nin belgelere de yansıyan temel amacını açıklamaktadır: “Komite’nin ulusal çalışmalarının bütün amacı, Kürtlere kendi kültürlerini unutturmamak, onlara Türk’ün ‘Kan ve Demir’ siyasetini anlatmak ve her ne pahasına olursa olsun Türk boyunduruğundan kurtularak Bağımsız bir Kürdistan kurulmasının zorunlu olduğunu göstermekti.”(9)

Ayaklanmanın Zamansız Başlaması
İsmail Hakkı’nın yazdıklarının ayaklanma sonrasında, daha doğrusu ayaklanmanın etkileri sıcaklığını daha tam yitirmemişken Kürtler tarafından yayınlanmış en ciddi belge olduğu açıktır. Olaylara vakıf olan İsmail Hakkı ve arkadaşları, bu raporda isyanın zamanından önce hazırlıksız başlamasının temel nedenlerini de açıklamaktadır. İsyanla ilgili yapılan çalışmaları değerlendiren İsmail Hakkı, raporunda şunlara yer vermekte: “Kürdistan Bağımsızlık Komitesi, ulusal amacına varmak ve genel bir isyanı organize etmek için durmadan çalışıyordu. Komite, genel hareketi 1925 yılının Haziran ayında başlatacaktı, fakat bazı olaylar ‘Büyük Kürt İsyanı’nı kararlaştırılan tarihten önce başlamaya mecbur etti. Buna neden olaylar şunlardır: Bitlis Şubesi Başkanı Şehit Yusuf Rıza Bey’in (milletvekili) zamanından önce harekete geçmesi, Beytüşşebap-Hakkari İsyanı, birtakım belgelerin ‘Türklerin’ eline geçmesi, Muş yakınlarında bir Kürt beyinin oğlunun ‘Türk’ jandarmaları ve tahsildarları tarafından yapılan hakaret ve hücumlar ve bundan doğan kavga ve nihayet bu beyin oğlunun büyük bir jandarma birliği tarafından muhasara altına alınarak tevkif edilip Muş hapishanesine hapsedilmesi.”(10) İsyan öncesi yaşananların Kürtlerin aleyhine olduğunu belirten İsmail Hakkı, Miralay Halid Bey’in de bu gelişmeler  neticesinde tutuklandığını yazarak Kürtler açısından nazik bir döneme girildiğini söyler: “Merkez Komitesi, derhal genel bir harekete başlamanın kaçınılmaz olduğuna karar verdi. Bütün şubelere emirler yollanarak, Halit Bey’in, Muş’ta hapsedilmiş olan Kürt ağasının oğlunun ve Bitlis’te hapsedilmiş olan Yusuf Ziya Bey’in ve arkadaşlarının derhal kurtarılması emri verildi. Genel isyanın başlaması konusunda da benzer kesin emirler verilip Kürdistan’ın her tarafına gönderildi. Halit Bey’in yerine oy birliği ile Palulu Şeyh Sait Efendi Başkan ve Genel Kumandan tayin edildi.”(11)

Azadi Örgütü ile İlgili Farklılıkların Nedeni
Buraya kadar isyanın ve Azadi örgütünün niteliği üzerine daha çok İsmail Hakkı’nın yazdıklarına yer verdik. Ancak aynı dönemi yaşamış ve Ağrı İsyanı’nda da çeşitli görevler üstlenmiş Hesen Hişyar Serdî’nin anıları ile Robert Olson’un İngiliz arşivlerine dayanarak verdiği bilgilerde çeşitli farklılıklar olmadığını söyleyemeyiz. En başta Azadi’nin kuruluş tarihi ile ilgili farklılıklar vardır. Hesen Hişyar Serdî, Azadi’nin kuruluşu ile ilgili olarak şunları yazar: “1922 yılının sonları, 1923 yılının başlarında yukarıda belirtilen kuruluş (Berevaniya Mafê Kurd – Kürt Haklarını Savunma Örgütü. bn.) Kürt illerinden biri olan Erzurum şehrinde, Cibranlı Halit Bey liderliğinde kuruldu. Teşkilat bir parti tarzında değil, daha çok Kürt halkının özlemlerini dile getiren toplumsal bir organizasyon şeklinde idi.”(12) Hesen Hişyar, Miralay Halidê Cibrî ile Yusuf Ziya Bey’in tutuklanmasından sonra yapılan ‘Çan Kongresi’nden de söz etmektedir. Hesen Hişyar’a göre 3 gün süren kongre, 1 Şubat 1925’te Çan Dağında 300’e yakın Kürt delegenin katılımıyla toplanmış. Hesen Hişyar bir umutsuzluk ortamında toplandığını belirttiği kongrenin ancak Şeyh Sait’in ateşli konuşmasıyla canlanabildiğini yazarak, alınan kararları açıklıyor. Hesen Hişyar’a göre alınan kararlar şöyledir:
“1. Merkez Komitesi dışında, ayrıca ona bağlı askeri faaliyeti yürütecek komitenin oluşması;
2. Siyasi Komite tarafından taktik faaliyetin yeniden değerlendirilerek pratiğe sokulması görevi verilmesi;
3. Aşiretler arasında barışın hakim kılınması, birliğin ve mücadele azminin yeniden geliştirilmesi;
4. Şeyh Said’in halkı uyarması ve ülkede dolaşabilmesi için hazırlıkların toplanması.”(13)
Azadi’nin kuruluşu ve faaliyetleri ile ilgili son olarak Robert Olson’a başvuracağız. Şunu belirtmekte yarar var ki, kaynaklar içinde doğruya en yakın olanının Robert Olson’un kitabı olduğunu söyleyebiliriz. Olson, dönemin İngiliz istihbarat raporlarına dayanarak verdiği bilgilerde, bu bilgileri nispeten farklı biçimde değerlendiren Martin Van Bruniessen’e de göndermeler yapmaktadır. Olson, kitabında şunları yazmaktadır: “Şeyh Sait İsyanı’na yol açan olaylardan sorumlu olan Milliyetçi Kürtler Örgütü Ciwata Azadî Kurd (Kürt Özgürlük Cemiyeti) idi; daha sonra Ciwata Xweseriya Kurd (Kürt İstiklal Cemiyeti) adını aldı ve kısaca Azadi denildi. Van Bruniessen bu örgütün 1923’te kurulmuş olduğunu belirtir, fakat 4 Eylül 1924’te Beytüşşebap’ta isyanı hızlandıran Kürt askerlerinden alınan raporlarda, İngiliz İstihbarat teşkilatına, bu örgütün 1921’de Erzurumda kurulduğu belirtilmiştir. Anadolu’da ve çok gizli olarak kurulan bir örgüt olduğundan, Azadi hakkında hemen hemen hiç bilgi yoktur.”(14)
Olson’a göre İngiliz istihbaratına bilgi verenler İsyan firarilerinden Ali Zeki ibn Veli, İsmail Hakkı Efendi, İbn Muhammed Ali (Musul), İhsan Bey ibn Nuri Bey (Bitlis), Tevfik Efendi ibn Hasan (Mardin) ve Ahmet Rasim Efendi ibn Mikdal (Çan)’dir.(15)

Birden Çok Azadi Var
Tüm bu alıntılardan sonra şunu belirtmekte yarar var. Azadi’nin tek bir örgüt olmadığı ve birçok yerde şubeler biçiminde örgütlenen bir yapı olduğu açık. Ta başından beri çok gizli koşullarda örgütlenen bu yapının, özellikle 1921 Koçgiri İsyanı ile Dersim bölgesinde yaşanan zulümlere tepki olarak Türk ordusu içindeki Kürt subaylar ile aydın niteliği belirgin olan devlet kademelerindeki Kürt bürokratların ve öğrencilerinin girişimiyle kurulduğu ve kuruluşu ile ilgili bilgilerin daha çok güvenlik gerekçesiyle gizli kaldığı ve yaygınlaşmadığı açıktır. Yine de bilgileri bütünleştirerek, Azadi’nin kuruluş tarihinin 1921 yılına denk geldiğini söyleyebiliriz, ki diğer tarihler de doğrudur. Onlar da büyük olasılıkla Azadi’nin diğer şubelerinin kuruluş tarihleridir.
Azadi, kuruluş ve kadro yapısı itibariyle ne kadar gizli olsa da Azadi’nin görüşleri gizli kalmamıştır. Onun nerede kurulduğu, hangi pratik çalışmalar içinde olduğu, nerede nasıl toplandığı değil, fakat neyi amaçladığı belgelerde çok açıktır. Program yapısı itibariyle Azadi’nin, modern bir parti yapılanması olmasa da, Kürt ulusal mücadelesini başarıya götürmek için kurulmuş geniş tabanlı bir ulusal yapılanma olduğu belirgindir.

Ayaklanmaya Dış Destek Var mı?
Bu makale ile, isyanın çok bilinen yanlarından öte ona öncülük eden örgütün niteliği ile dış destekler ve ayaklanmanın niteliği üzerinde durmayı hedeflediğimiz için isyanla ilgili birçok kaynakta birbirine eşit yaklaşık değerlendirmelerle sunulan olaylar üzerinde durmaya gerek görmüyoruz. İsyan sırasında ve sonrasında yaşanan askeri hareketlilikler, Türk ve Kürt güçlerinin durumu, Ankara hükümetindeki muhalefetin ayaklanma gerekçe gösterilerek Atatürk tarafından devre dışı bırakılması, Fethi Okyar hükümetinin istifa ettirilerek isyana ve iç muhalefete karşı sert tutum alacağı bilinen İnönü’nün yeniden devreye sokulması, İstiklal Mahkemesi’nin Ankara ve Diyarbakır’da yeniden faaliyete geçmesi, sıkıyönetimin ilan edilmesi, Takrir-i Sukûn Kanunu’nun yayınlanması, Ayaklanmanın başarısızlıkla sonuçlanarak çok sayıda Kürt’ün idam edilmesi, katledilmesi, ayrıca çok sayıda Kürt aydınının yurt dışına kaçmak zorunda kalması, vs., vs., vs... Bunların tümü bilinen ve yazılan konular. Ancak İsyan ile ilgili en çok tartışılanlar onun bir şeyhin hilafeti geri getirme amaçlı fevri başkaldırısı mı olduğu yoksa örgütlü bir gücün eseri mi olduğu konusu ile İsyan’a sunulan dış destekler, moda deyimle, İngiliz emperyalizminin bir oyunu mu olduğu, üzerinde durmak gerekir.
İlk bölümde, Azadi örgütünün kuruluşu, çalışmaları ve programıyla ilgili bazı kaynaklara başvurarak bu örgütün 1925 Kürt Ulusal Ayaklanması’ndaki rolüne değindik. Bu bilgiler, ayaklanmanın öyle bir anda ortaya çıkmadığını, içinde ciddi eksiklikler de barındırsa örgütlü bir gücün eseri olduğunu bize göstermektedir. Üstelik bu örgütlü güç, çok geniş kesimleri kapsamaktadır. Aydınından köylüsüne, ağasından beyine Kürt ulusal güçlerinin önemli bir bölümü bu örgütte yer almıştır. Öte yandan, tartışılır olsa bile Azadi örgütünün Alevi Kürtler ile de iyi ilişkiler kurduğu ve hem Azadi örgütünde hem de ayaklanmanın içinde az sayıda da olsa Alevi Kürtlerinin yer aldığı bilinmektedir.(16)
Ayaklanmanın çok tartışılan bir diğer yönü de onun çevre ülkeler ile geliştirdiği ilişkiler üzerinedir. Öncelikle şunu belirtmekte yarar var. Kendi içinde bile Kürt aşiretlerinin bazılarının ihanetine maruz kalan ve savaştan henüz çıkmasına rağmen deneyimli bir ordusu olan Türk devletine karşı başkaldıran bir isyanın önderlerinin dış destek araması kadar doğal bir şey olamaz. Hesen Hişyar Serdî, isyana ihanet eden Kürt aşiretleri ile İran Kürtlerinin önderi Simaîl Axayê Simko’nun durumunu çok açık bir biçimde yazmaktadır. Hesen Hişyar, ihanet eden aşiretlerle ilgili şunları belirtmekte: “Siirt ilinde Pencînar aşiret ağası Cemîlê Çeto, Jiliyan aşireti ağası Resûlê Muhammed, Raman aşireti ağası Emînê Perîxanê, Mardin ilinde Surgûcî aşireti ağası Kamîl Evênî, Palû mıntıkasında Oxe aşireti ağası Necîp, Kıği mıntıkasında Xıromekler önemli ve büyük aşiretler olarak Türklerin yanında yer almışlardır.”(17) İsyan esnasında dikkat çeken bir nokta ise Simko’nun konumudur. Ayaklananlara yardım ederek Türk devletini Doğu’dan sıkıştırmak yerine Türk devletinden birkaç silah almayı yeğleyen Simaîlê Simko, Ayaklanmanın önderi konumundaki bazı Kürt subaylarla yaptığı konuşmada bu tutumunu savunur. O, Türkleri kendine düşman görmediğini, esas olanın İran Şahı’nı alt etmek olduğunu Şeyh Sait tarafından kendisine gönderilen ulaklara net bir biçimde açıklar. Hatta görünen o ki, Türkiye Kürtlerinin ayaklanmasını Türk devletinden destek almak için bir koz olarak da kullanır.(18)
Bunca sıkıntıyla karşı karşıya kalan, üstelik devletin güçlü istihbaratının oyununa gelen Kürt önderlerinin dış destek arayışlarına girdiği ve bu nedenle birçok alternatifi değerlendirdiği bilinmektedir. Ermenilerden İngilizlere, Ruslardan Fransızlara kadar birçok alternatif, çok açık biçimde Azadi örgütünde değerlendirilmiş ve bazı ilişkilerin kurulması arayışına girilmiştir. Destek arayışına ilk olarak Sovyetler’den başlanmıştır. Sovyetler deneyiminin istedikleri gibi sonuçlanmaması ile de Fransız ve İngilizlerin kendilerine destek sunmayacaklarını bildiklerinden kendi dinamiklerine güvenmekten başka şansları kalmamıştır. Sovyetler ile ilişkinin tek faydası ise bu ülkenin ayaklanma karşısında nötr kalmasının sağlanmasıdır. Ancak diğer güçlerin ayaklanmaya nötr kaldığı söylenemez. Tam aksine Türk devletine sunulan desteklerin ayaklanmanın bastırılmasında ve Kürtlerin katledilmesinde önemli rol oynadığı bilinmektedir. Yine konuyla ilgili Hesen Hişyar Serdî’nin anlatımlarına yer vermekte yarar var. Hesen Hişyar anılarında dış destek arayışı ile ilgili çabalardan şöyle söz etmektedir: “1924 yılında Erzurum kuruluşu ilk kez bir kongre düzenleyerek dış politikasına açıklık getirmeye çalıştı. İleriki günlerde bir dış desteğe sahip olmak ve kendisini savunacak dost devletler edinmek gerektiğine karar verdi. Yapılan sohbetlerde bazı üyeler, ‘Suriye üzerinde Fransa ile ilişkiler kurmak gerektiğini,’ önerdi. Bazıları ise, ‘Biz Irak üzerinden İngilizlerle ilişki kuralım,’ dedi. İçlerinden iki üye de, ‘Sovyetler bize komşu ülkedir, onunla ilişkiye geçelim,’ görüşünü ileri sürdü. Bu öneriyi ezici bir çoğunluk, ‘Sovyetler dinsiz bir ülkedir. Bizim onlardan hiçbir beklentimiz olamaz,’ diye bağırarak tepki ile karşıladı. Toplantıda Şeyh Sait bağdaş kurup oturmuş vaziyette sessizce dinliyordu. Tepkiler karşısında sessizliğini bozarak, ‘Kimisi Fransa kimisi İngiltere dedi, hiç kimse de kızmadı. Ne zaman ki Rusya’nın bahsi geçti çoğunluk yerinden tepki ile sıçradı. Biz siyasi bir dost ve bizi destekleyecek birini arıyoruz. Sizin devletlerin dini ile ne alakanız olacak ki?"(19)
Hesen Hişyar uzun uzun yer verdiği anlatımlarda sonuçta bir atlının Gürcistan’a gönderilerek Sovyetler ile ilişki kurulması arayışına girildiğinden söz etmekte ve gönderilen mektubun içeriğinde yer alanları yazmaktadır. Sovyetlerden gelen yanıt da adı geçen anılarda vardır. Yanıt mektubunda yer alanlar şunlardır: “Biz biliyoruz ki siz ari ırkındansınız ve Ortadoğu halklarının en eskisisiniz. Eski çağlardan beri bu topraklarda varlığını koruyabilen ender halklardansınız. Kendi topraklarınızda yerleşik olmanıza ve zaman zaman baskıya maruz kalmanıza rağmen, kimsenin sizi inkar edecek gücü yoktur. Buna rağmen biz devletlerin içişlerine karışmayız. Size siyasi destek vermeye hazır değiliz. Ancak sizin haklarınızı elde etmek için ayaklanmanız karşısında Türkiye’ye destek vermeyeceğimizi de bildirebiliriz.”(20)
Elbet, ayaklanma ile ilgili geliştirilen ilişkiler yalnızca Hesen Hişyar’ın yazdıkları değil. Örneğin Kürt Teali Cemiyeti başkanlığı yapan Seyid Abdulkadir’in, “1921 yılı Yaz ve sonbahar mevsimlerinde İstanbul’da ve elçileri vasıtasıyla Bağdat’ta İngilizlerle görüşmeler yaptığı” bilinmektedir. Olson’a göre Seyid Abdulkadir, “Türklere karşı isyanda İngiliz desteği rica etmekte ve İran’da İsmail Ağa Simko dahil olmak üzere tüm Kuzeydoğu Kürdistan’ı, İngilizlerin, Bolşevik tehdidine karşı bir Kürt tampon devleti yaratmak için harekete geçmeleri gerektiğinin altını çizmektedir.”(21) Ancak İngilizler hiçbir zaman Kürt liderlerinin taleplerine rağmen ayaklanmalara destek vermedi. Aksine, Kürtleri bir koz olarak kullanıp Türk devletinden Güney Kürdistan ve özellikle Musul Sorunu ile ilgili konularda ciddi tavizler kopardı. Öte yandan Kürt ayaklanmasının başlamasının İngilizlere sunduğu olanaklar kadar başarısızlıkla sonuçlanmasının da İngilizlerin lehine sonuçlar çıkardığını düşünürsek, bu ayaklanmaya İngilizlerin destek vermemeleri gerektiğini anlamak daha kolay olur. İngilizler Kuzey Kürtlerinden öte Güney Kürtlerine oynamış ve politikalarını ağırlıkla Güney Kürdistan üzerinde yürütmüştür. İngilizlerin, Güney Kürdistan’da ise destekten öte Hava Kuvvetleri aracılığıyla Kürtlere bombalar yağdırdığı  ve Kürt ayaklanmalarını bastırarak yönetimi Araplara teslim ettiği bilinen diğer bir gerçektir. Kuzey Kürtlerine ise taleplere rağmen destek verme gereği duymamıştır.(22)

Ayaklanma İrticâî mi?
Bu noktada, ayaklanmanın irticaî mi ulusal mı olduğu üzerine kısa bir değinmede bulunmakta yarar var. Bu konuyu uzatmanın gereği yok. Azadi’nin ayaklanmadaki yeri ile ayaklanmaya katılan farklı sınıf ve katmanların durumu, isyanın ulusal özünü açıklamaya yetmekte ve artmaktadır bile. Ancak biz bu iddiayı güçlendirecek bir belge ile konuyu şimdilik kaydıyla kapatalım. Belgenin orjinali, Başbakanlık Arşivindedir. Bakanlar Kurulunun 3 Mayıs 1341 tarihli kararnamesinde aynen şu ifadeler yer almaktadır: “Yüce Genel Kurmay Başkanlığından gelen 30 Nisan 1341 tarih ve 1835/2270 numaralı tezkerede, son isyan ve irticâ olayının basınımızda ve özellikle İstanbul basınının büyük bir kısmında genel bir Kürt ayaklanması şeklinde gösterilmesi, iç ve dış düşmanlarca propaganda zemini ittihaz edilmekte olduğundan ve esasen sınırlı bir sahada çeşitli emeller ve iğfalât (aldatmalar) neticesi oluşan olayın büyütülmesi uygun olmadığından, isyanın ayrımcılıktan ziyade irticâî cehalet ve aldatma neticesi zemininde yayın yapılması için gereğinin yerine getirilmesi teklif olunmuştur. Keyfiyet, İcra Vekilleri heyetinin 3 Mayıs 1341 tarihli toplantısında tezekkür esnasında, genel ve tertip olunmuş bir irticânın görünümü olduğu tespit ve malum olan hadisenin, basında Kürt meselesi şeklinde inhisar ettirilmesi gerçeğe mutabık olmadığı kadar siyaseten de sakıncalı olduğundan, keyfiyetin bu açıdan yayınlanması için Dışişleri Bakanlığına tevdiî münasib görülmüştür.”(23)
Bakanlar Kurulu kararnamesinden de açıkça görülmektedir ki devlet yetkilileri isyanın niteliğinin Kürt sorunundan kaynaklandığı biçimindeki tespitlerin içte ve dışta devlet lehine olmadığından ve kendilerini zor durumda bırakacağından söz etmektedir. Daha da ötesi, Genel Kurmay, ayaklanmanın Kürt sorunundan kaynaklandığı biçimindeki bir tanımlamanın ayaklanmaya dış destek sağlayabileceği kaygısını da taşımaktadır. Bu nedenle ayaklanmanın Kürt sorunundan kaynaklandığı yönündeki belirlemelerden vazgeçilmesi gerektiğini belirterek irticâî kökenli ve hilafeti geri getirmeyi amaçlayan çetelerin işi olduğu propagandasının basında işlenmesini ‘önermiştir’.(24) İç ve dış basına, temsilciliklere gönderilen bu emirler, devletin politikasını da gözler önüne sermektedir. Evet, ayaklanma ulusaldır. Ancak onun ulusal olması devletin işine gelmemektedir. bunun için irticâî ve hilafeti geri getirme amaçlı olduğu yönünde propaganda yapılmasının işlerine geldiği açıktır. İlginç olan, bu iddiaya Türk komünistlerinin de inanmasıdır. Türk komünistleri ne yazık ki iddiayı ciddiye almış ve bu konuda Sovyetler’i de etkilemiştir. Genç Türkiye Cumhuriyeti’ni hilafetin geri gelmesinden kurtaran(!) komünistlerin, yıllar sonra bunun özeleştirisini vermeleri her ne kadar bir olumluluk olsa bile, Kürt halkının 1925 yılı ayaklanmasının başarısızlıkla sonuçlanmasında ve sonrasında yaşadığı katliamda bu bakış açısının payının da olduğu unutulmamalı, diye düşünüyoruz.

1-Uğur Mumcu, İstiklal mahkemeleri, Cumhuriyet Gazetesi, 11 Kasım 1992.
2- Uğur Mumcu, age.
3- Bilgi Yayınevi, Ankara.
4- Prof. Dr. Ergün Aybars, age.
5- Garo Sasuni, Kürt Ulusal hareketleri ve 15. YY’dan Günümüze Kürt Ermeni İlişkileri, Med yayınevi, İstanbul 1992, syf.183.
6- İsmail Hakkı’nın sözü geçen raporunun isyandan hemen sonra bölgedeki İngiliz kuvvetlerine, istihbarat subaylarına da verildiği ve bu raporun daha sonra Ermeni gazetesi Troşak’ta yayınlandığı bilinmektedir. Raporun dili, ağırlıkla yaşananları açıklamaya ve isyanı değerlendirmeye yöneliktir. Daha doğrusu, raporun ilgili kamuoyunu bilgilendirmek üzere hazırlandığı daha barizdir. Öte yandan bu bilgilerin İsmail Hakkı imzasıyla yayımlandığı halde, onun tarafından mı yazıldığı, yoksa gıyabında idam cezasına çarptırıldıkları için İngiliz kuvvetlerine sığınmak zorunda kalan isyancı Kürtlerin ortak görüşü mü olduğu kanısının çok açık olmadığı inancındayız. (bn)
7- İsmail Hakkı, Troşak gazetesi, Şeyh Sait Ayaklanması Raporu, akt. Garo Sasuni, age, syf. 185.
8- İsmail Hakkı, age., akt. Garo Sasuni, age, syf. 185.
9- İsmail Hakkı, age., akt. Garo Sasuni, age, syf. 185.
10- İsmail Hakkı, age., akt. Garo Sasuni, age, syf. 186.
11- İsmail Hakkı, age., akt. Garo Sasuni, age, syf. 187. (İsmail Hakkı tarafından sözü edilen toplantının, Hesen Hişyar Serdî tarafından kaleme alınan anılarında Çan Kongresi olarak geçmektedir. O dönemde henüz genç bir Kürt olan Hesen Hişyar, adı geçen kongreye katılanlar arasında değildir. Ancak Kongre ile ilgili daha geniş bilgiler sunmaktadır. Bkz. Görüş ve Anılarım, Med Yayınları, İstanbul 1994.)
12- Hesen Hişyar Serdî, Görüş ve Anılarım, Med Yayınları, İstanbul 1994, syf. 193.
13- Hesen Hişyar Serdî, age., syf. 198.
14- Robert Olson, Kürt Milliyetçiliğinin Kaynakları ve Şeyh Said İsyanı, Öz-Ge Yayınları, Ankara 1992, syf. 72.
15- Robert Olson, age., syf. 72.
16- Şeyh Sait’i ve arkadaşlarını anmak  amacıyla Kürt-Kav tarafından 25 Haziran 2005 günü düzenlenen toplantıda konuşan Vakıf Başkanı Mehmet Celal Baykara, isyan organizasyonu ve Azadi örgütüyle ilişkili olarak ilginç bilgiler vermektedir. İsyan başladıktan sonra Şeyh Said’i temsilen Şeyh Şerif ile Alevi Kürt milletvekili Hasan Hayri arasında görüşmeler yapıldığını belirten Baykara, arada gidip gelen telgrafların Mahkeme’ye delil olarak sunulması nedeniyle İstiklal Mahkemesi’nin Elazığ’da 4 Alevi Kürt’ünü idam ettiğini söylüyor.  (bn.)
17- Hesen Hişyar Serdî, age., syf. 222.
18- Daha geniş bilgi için, bkz. Hesen Hişyar Serdî, age., syf. 234.
19- Hesen Hişyar Serdî, age., syf. 194.
20- Akt. Hesen Hişyar Serdî, age., syf. 194-195.
21- Robert Olson, age., syf. 116.
22- Daha geniş bilgi için, bkz. Robert Olson, age.
23- Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık Özel Kalem Müdürlüğü, Adet 1845. (Kaynak: Nûbihar Dergisi arşivi.)
24- 28 Şubat döneminde de Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreterliği bazı basın kurumlarına önerilerde bulunmuştu. Ancak ne ilginçtir ki ‘andaç’ adı altında sunulan bu öneriler basın tarafından emir telaki edilmiş ve gazetelerde olduğu gibi yayınlanmıştı. Sonradan, yayınlananların birçoğunun psikolojik savaşın ürünü yalan yanlış bilgiler olduğu görüldüğü halde, hiçbir basın organı yazdıklarının özeleştirisini verme gereği duymadı. Aynı olgu 1925 Ayaklanması zamanında da varmış. Geleneğin kökeninin ta nerelere kadar indiği bundan belli. Kararnamenin yayınlandığı tarihe kadar sebebin Kürt sorunu olduğunu yazan ve yer yer Azadi örgütünün varlığına ve Kürt Teali Cemiyeti’nin yöneticilerinin etkisine vurgu yapan Cumhuriyet gazetesi, o günden sonra ayaklanmanın irticâî kökenli ve hilafeti arzulayan çetelerin işi olduğu yönünde yayın yapmaya başlamıştır.