“İmparatorluğun Çöküş Döneminde Osmanlı Ermenileri’’ konulu konferans, 25-27 eylül 2005 tarihinde Bilgi Üniversitesinde yapıldı.  Bilindiği üzere konferansın Boğaziçi Üniversitesi’nde 25-27 mayıs 2005 tarihinde yapılması planlanmış, o dönem bir çok kişi gibi hükümet sözcüsü Cemil Çiçek’te konferansa karşı çıkmıştı. 24 Mayıs 2004 tarihli meclis tutanaklarına bu karşı çıkış  “Özerk kuruluşları da göreve davet ediyoruz. Hükümet olarak bir yetkimiz olsaydı gereğini yapardık. Keşke, Adalet Bakanı olarak dava açma yetkimi devretmeseydim. Şimdi, YÖK ne yapacak onu merak ediyorum, şimdi, Boğaziçi Üniversitesi ne yapacak onu merak ediyorum; ben de merak ediyorum, biz de merak ediyoruz, milletimiz de merak ediyor. Bu ciddiyetsizlik, bu sorumsuzluk, bu millete küfretme, bu milletin nüfus cüzdanını taşıyanların bu milletin aleyhine propaganda yapma, ihanet etme dönemini artık kapatmamız lazım. Çünkü, milletin vicdanı rahatsız oluyor. [1] sözleriyle dile getirilmişti. Bu gelişmelerden sonra konferans üç ay ertelenmiş, daha sonra ise, mahkeme kararıyla konferansın Boğaziçi Üniversitesi’nde yapılmamasına karar verilmişti. Avrupa Birliği müzakere süreci öncesinde böyle bir ertelemeyi “hazmedemeyen” başbakan  konferansın yasaklanması kararını eleştirmiş, mahkeme kararıyla engellenen konferansın Bilgi Üniversitesi’nde yapılmasında sakınca olmayacağına dair görüşler öne sürülmüş ve Cemil Çiçek’te bu konuda “olur”  fetvası vermişti. Üç ay içinde ne değişti sorusunu soran gazetecileri paylayarak… Ama bu şimdilik bizim konumuz değil.
Konuyu takip edenlerin bildiği bir sürü tartışma arasında gerçekleştirilen konferansta,  katılımcılarının “vatan haini” olduklarına kadar iş götürülmüştü. Oysa konferansta, genel olarak Osmanlı’nın son döneminde, Osmanlı siyasi sınırları içinde yaşayan Ermenilerin  karşılaştığı sorunlar, göçe zorlanmalarının (teçhir) Ermeni toplumu üzerinde bıraktığı etki, göç sırasında salgın hastalıklardan ve göçün (sürgünün) getirdiği olumsuz yaşam koşullarından Ermenilerin çektiği acılar, bu acıların ulusların bilinçlerinde yarattığı yaralar konuşulmuş, genel olarak ulusların birbirlerine bugünkü yaklaşımlarının ardındaki  tarihsel anıların ve anlatıların olumsuz etkilerine vurgu yapılmış, “soykırım” gibi kavramlar aracılığı ile sorunun ele alınmasının bugünü daha da olumsuz etkileyeceğine değinilmişti. Sorunu “soykırım” olarak değerlendiren tarihçilerin de varlığına rağmen, konuşmaların genel içeriği bu minvalde gelişmişti. Ancak bu minval bile birilerini tahrik etmeye yetmiş ve değinildiği üzere sorun “vatan hainleri”, “ülkenin parçalanması” ve “Türk halkına hakarete” kadar götürülmüştü. Başka bir çok olayda olduğu gibi bu olayda da bir bardak suda fırtına kopartılmış, bölünme fantezileri hemencecik ve orada zihinlerde depreşmişti.

*                      *                      *                      *
Tarih ilginç bir konu alanı. Birçok nedenle tarihin ilginç olduğu savlanabilir. Benim açımdan tarihi ilginç kılan en önemli olgu, tarihin “toplumsal hafızanın egemen tarafından kayıt altına alınması”na kaynaklık eden bir özeliğe sahip olması. Egemen tarafından “toplumsal hafızanın kayıt altına alınması” yüzünden  tarih, “hiçbir zaman gerçeği yansıtma gücü olmadığı halde yaşanılan andan daha gerçekmiş” gibi bireyler tarafından algılanır. Özcesi tarih, tarihi yapanların kendi kurgularına göre olguları yazın bağlamında  değiştirerek/çarpıtarak yeniden üretilmesinin sonucu olarak, her toplumsal yapı tarafından farklı algılanan bir konu alanıdır.  Bu yüzden her toplumsal katmanın tarihe ilişkin farklı kurgusal algılamaları,  o toplumsal katmanın gerçeğine dönüşür. Sonraki kuşaklara sürekli bu kurguların çoğu kez duygusal tonlamalarla süslenerek anlatılması sonucunda ise tarihsel kurgular sonraki kuşakların mitlerine ve dogmalarına alt yapı oluşturur. Tarihi yapan ve çarpıtarak yazanların “tarihi çarpıttıklarına” ilişkin yarı bilinçli zihin kalıpları, sonraki kuşakların bilincinde tamamen kaybolur ve o nedenle sonraki kuşaklar bu “yeniden üretilmiş” tarih konusunda onu ilk üretenlerden daha sekter/katı bir biçimde savunmaya yönelir. Kuşaklar geçtikçe ve tarihin yeni kuşakların bilincinde kaçırılan yanları yeni kuşaklar tarafından “tek reel gerçek” olarak algılanma gücünü arttırdıkça da tarih, üzerine farklı bir söz söylenemez bir konu alanı olup çıkar. Bu nedenle tarihsel olaylar farklı toplumların hafızalarında kuşaklar değiştikçe farklı anlamlar yüklenen “gerçekten daha gerçek” bir hale dönüşür. Bunun açık örneklerinden biri, Ermeni- Osmanlı “çatışmalarıdır”.

Özetleyerek vermek gerekirse, 1876 yılında (Türkiye’de 93 harbi olarak bilinen) Osmanlı-Rus harbiyle derinleşen bugünkü Doğu Anadolu bölgesindeki huzursuzluklar, 1915 yılında iyice açığa çıkmış, bugün Türkiye’nin siyasal coğrafyası içinde bulunan bölgelerin önemli bir kısmı Rusların egemenliğine geçmiştir. Türklerin nüfus olarak çokta egemen olmadığı yada Kürtlerin, Ermenilerin ve diğer küçük etnik grupların daha yoğun nüfusla yaşadıkları yerler için, Rusya’da 1917’de gerçekleşen Sosyalist devrimle birlikte yeni bir anlaşma yapılmış, Karlofça antlaşmasıyla önceden çizilmiş sınırlarına dönen Rusların terk ettiği bölgelerde Osmanlı tebası olan Ermenilerle diğer etnik gruplar arasında mücadeleler, çatışmalar yaygınlaşmıştır. Tarihi arka planına bu yazıda gidilmesi olası olmayan bu dönem boyunca, bu çatışmalardan farklı etnik gruplar farklı bağlamlarda etkilenmişlerdir. Örneğin1915-1917 döneminde Kürt aşiret beylerinin Osmanlı askerleriyle birlikte “Hamidiye Alayları” aracılığı ile örgütlenip yürüttüğü gayri-müslimlere, yada daha dar anlamda bölgedeki Ermenilere karşı mücadele nedeniyle o dönemden Kürtler, Ermenilerden ve diğer etnik gruplardan farklı etkilenmişlerdir. Keza kendi bölgelerini korumak için Osmanlı merkez ordusunun dışında askeri güçleri olmayan yoksul Türk köylüleri, Ermenilerle sürdürülen çatışmalarda ciddi zararlar görmüşler ve bu süreçte  Kürtlerden farklı etkilenmişlerdir. 1917’den sonra Rus askeri desteğini yitiren Ermeniler başlangıçta saldırgan taraf iken, sonradan saldırıya uğrayan taraf olarak sürecin iki farklı zamanında iki farklı biçimde etkilenmişlerdir vs…

Şimdi böylesine karışık bir biçimde içiçe geçmiş ve hele hele savaş zamanlarının olağanüstü niteliği nedeniyle daha da karmaşıklaşmış bir ilişkiler sisteminde, kimin hangi  söyleminin gerçeği daha fazla temsil ettiği iddia edilebilir?… Bu karmaşık ilişkiler sisteminde  “olguya dayalı bilgi” nasıl elde edilebilir? Açıktır ki bunu yapmak olanaksızdır. O nedenle döneme ilişkin bilgiler “duyguya dayalı göreceli bilgi” olmak zorundadır.  Burada sorun “duyguya dayalı görece bilginin” kullanılması değil, bu bilginin her toplumsal katman tarafından tek ve geçerli bilgi olarak sonraki kuşaklara aktarmasının yarattığı tarihin çarpık algılanmasına kaynaklık eden yanlarıdır. Taraflar “duyguya dayalı göreceli bilgi”yi  gerçeği açıklamanın biricik yöntemi olarak kullandıklarından, kendi söylediklerinin yada inandıklarının dışına düşen bir bilgiyle ne zaman karşılaşsalar, (bilgi kaynağı kim olursa olsun, -kendi dedeleri bile olsa-) kuşkuya yönelirler. Kendi “duyguya dayalı göreceli bilgilerini” daha bir sağlamlaştırmak için yeni duygusal bilgi kaynakları ararlar. Bu bağlamda 100 yaşındaki dedeleri bulup onların anılarının “çarpıtılmış bilgilerinden” gerçekmiş gibi faydalanırlar. Tüm bu ve benzeri nedenlerle, o dönem olayları, Ermeniler açısından “mazlum bir milletin topyekün imhası”, Türkler açısından “mezalime uğrayan Müslümanların kendini koruma refleksi” olarak değerlendirilebilmektedir. İlginçtir ki, Kürtler tüm bu süreçte sanki hiç rol oynamamışlar gibi şimdilik sessiz kalmaya özen göstermektedirler.

Döneme dair değerlendirmelerde herkesin kendini merkeze koyarak ve duygusal kodlardan beslenerek “ürettiği tarih”, sadece tarihi çarpıtarak üretenlerin değil, bu çarpıtılmış tarihi gerçekmiş gibi kabul edenlerin bilinçlerinde de boşluk yaratmaktadır. Yalanlarla örülmüş bir tarih, bilgiden çok abartılmış duygular aracılığı ile kurulan bir zihnin inşasında güçlü bir rol oynamaktadır. Abartılmış duygularla inşa edilmiş bir zihin olayları değerlendirirken mantıksal bağlantıları görmezden gelebilmekte; verilerden hareketle sonuç çıkarmayı beceremeyecek duruma düşebilmektedir. Bu zihin için sözgelişi şöyle bir soruyla karşılaşmak, “Ermeniler Türkleri kıydılar. Tamam. Bu konuda hemfikiriz. Ama,  yüz yıl önce bazı yerlerin (örneğin Bitlis’te) nüfusunun %25 Ermeni iken, bugün bu bölgelerde tek bir Ermeni bile bulunmamasını nasıl açıklarsın?” mantıksal cevabı olmayan bir monoloğun başlamasına kaynaklık edebilmektedir. Soruda ısrar edilince de,  “canım hak ettiler bizde onları kıydık” şekline dönüşebilmektedir.

Yine bu zihin olgusal bilgi kanallarından beslenmediği için, duruma ilişkin önceden verili “hazır cevaplar” dışında cevap aramaya yönelmemekte, bu nedenle önceden kafasında “dogmatik ve keskin” biçimde oluşturulmuş her cevabı sarsacak sorulardan, her soruya verilebilecek farklı cevaplardan ürkmektedir. Kendi ürküntü duygusundan sürekli yeni anlamlar çıkaran ve yeni anlamları çarpıtılmış bilişsel süreçlerinde yeni bir veri olarak kullanan bu zihin, her duygusu için kanıt olarak kendi duygularını ve bilgilerini kullanan tekrarlayıcı bir döngünün içine girmektedir “Osmanlı-Ermeni” çatışmaları dönemini, yaşayan herkes kendi yarattığı vahşete neden bulmak için diğerlerini kötüleyen bilgileri üretme yoluna gitmekte, bireylerin kendi vahşetinin sancısından kurtulmak için ürettiği “masallar” ise birer olgu gibi insanlara taşınmaktadır.         

Dönemi bugünden bakarak değerlendirmeye yönelenler, olayları çoğunlukla, hep-hiç merkezli görme eğilimine girdiklerinden, “onlar yaptı, biz bişey yapmadık yada ne yaptıysak kendimizi savunmak için yaptık” modunda tartışmalar yada savunmalar gerçekleştirmektedirler. Kendi tezlerini kanıtlamak için (o dönemde çokta fazla tutulma olanağı olmayan) tarihi belge bulmakta zorlanmakta, dönemi yaşayan canlı tanıkları belge olarak kullanmaktadırlar. Bir kere bu tanıklar taraftır. Dolayısı ile belge gibi gösterilen anlatıları da taraflıdır. Bu yüzden tanıklar “hep haklıdır”. Onlar diğerlerini kıyıma uğrattıklarında  “kahraman” olarak haklıdırlar. Kendilerine yönelik saldırıları “mezalim” olarak değerlendirirken de en az kahramanlık duyguları kadar sarsıcı duygular yaşarlar ve bunda da haklıdırlar. Tanıkların  kendilerini yaşadıkları duygusal yükler nedeniyle haklı görmesi, onların tanıklıklarına başvuranları da kendi kitleleri karşısında haklı konuma yükseltir. Ne var ki tüm bu olanlar, sadece toplulukların propagandif faaliyetlerine destek olur. Sadece ve sadece gerçeğin biraz daha gizlenmesine yol açar ve gerçeğin keşfi biraz ötelenir. Ancak bu ötelenmiş tarihi gerçeklikler sürekli kendini toplumsal bilince vurmak için fırsat kollar.

*                 *                 *                 *
Osmanlı’nın son döneminde Osmanlılarla Ermeniler arasında nelerin olup bittiği elbette önemli oranda tarafsız tarihçilerin halledebileceği bir konu. Günümüz dünyasında tarih ile politikanın ne denli içiçe olduğunu söylemeye bile gerek yok. O nedenle konunun çok uzun süre tartışılacağı ve dönem dönem Türkiye ve Ermenistan’ı karşı karşıya getireceği muhakkak. Ancak sanırım gelinen noktada “ötelenmiş tarih” kitle bilincine çıkmak için aradığı fırsatı daha fazla bulma noktasına gelmiş vaziyette. Tarih saklandığı toplumsal bilincin kör karanlıklarında daha fazla uyumaya tahammül edecek gibi durmuyor. Karnından konuşanların yarattığı uğultu nedeniyle toplumların tıkanmış kulakları daha berrak seslerle yeni şeyler duymaya başlıyor. Toplumların bu yeni ve daha berrak seslere kulaklarını daha fazla dikeceği aşikar. Bu seslere dikkat kesilmek, bir yönüyle toplumların uyutulmuş ve uyuşturulmuş bilincinin kendini yeniden düzenleme gücü ile ilgili. Toplumlar da biraz bireyler gibi hatırlar. Önce travmaları bastırır. Sonra bastırdığı travmaları çarpıtarak yeni savunma düzenekleri ile açıklamak için en azami gayreti gösterir, olmadık çılgın zihin kalıpları geliştirirler. Travmaları inkar ederler. Karşısına inkar edilemeyecek kadar güçlü çıktığında döner yok etmeye çalışırlar. Başaramazlarsa vazgeçer kendine mal ederler (newroz bayramı hatırlansın)… Ve daha bir sürü çılgınlık. Tüm bu süreç toplumları çıldırı sınırlarına taşıdığından, kendini var etmek üzere toplumsal zihin yeniden gerçeğe dönmeye yönelir. Bu bir ölüm kalım mücadelesidir.

Bir toplumsal yapı, travmalar nedeniyle çılgınca şeyler üreterek geçmişle yüzleşmenin kendinde oluşturacağı acıya direndiği ve o travmayla yüzleşmemek üzere ölümü göze aldığı sürece hep yeni çılgınlıklara konu olagelir. Travmayla daha yakından ve daha gerçekçi şekilde baş etmeye yönelemezse yapı çöker. Bugün Türkiye toplumu bunu başarıp başaramama sorunuyla yüzyüze. Sadece Ermeni sorunu nedeniyle değil. Kürt sorununda, devlet yurttaş ilişkilerinde, yada bir bütün olarak ezen ezilen kavgalarında toplum, ürettiği tüm yalanlardan arınmak, yeni bir geleceği geçmişi ile hesaplaşarak kurmak zorunda. Toplum, kurgusal yada düşsel olarak üretilmiş tarihin, bugünün reel politiğinin taleplerine karşılık vermediğini anlamak ve bilincinin kör karanlıklarına kovduğu ve çarpıtarak hatırladığı tüm anılarını gerçeğe en uygun tarzda yeniden örgütlemek ve yeni kuşakları bu yeni ve sağlıklı zihin aracılığı ile yetiştirmek durumunda. Yoksa geçmişin kör karanlıklarında saklı toplumun “yaralanmış bilinci” hastalıklı gücünü arttıracak ve kendisini aydınlatmak üzere üzerine tutulan tüm ışıkları kendi karanlığında yok edecek kadar toplumsal patolojiyi derinleştirecektir. Bu yüzden  “İmparatorluğun Çöküş Döneminde Osmanlı Ermenileri’’ konulu konferans ve bu konferansa yönelik tepkileri yakından izlemek önemli.

Bir ışık yakılmıştır geçmişin travmatik karanlıklarına. Bu ışık ölgün olabilir. Bu ışık yeteri kadar gerçeğin aydınlığını içinde barındırmayabilir ama yine de ışıktır. Geçmişin kör karanlık bilincinde yutulup yutulmayacağını ise toplumsal yapının her alanında daha fazla ışığın yakılıp yakılmayacağı belirleyecektir.

Dipnot
[1] TBMM’de Ermeni konferansı konulu 24 Mayıs 2005 Salı tartışmaları tutanağı http://www.tetedeturc.com/home/article.php3?id_article=3829